Woensdagochtend, -8°C. Een sneeuwstorm zoals we die zelden meemaken in het Westen, het perfecte weer voor een gesprek met Sonia Wieder-Atherton over D'Est en musique. Bij haar voordeur aangekomen, hoor ik haar cello. Die diepe klank, gesmeed door jarenlange toewijding, waaronder twee jaar in het Moskou van de jaren ‘80, een klank die ze wel altijd zal blijven uitdiepen. Plots zou ik willen dat ze doorspeelt zonder te weten dat ik buiten wacht. Maar het is ijzig koud en we hebben een afspraak, dus piep ik mijn hoofd achter het raam, ze ziet me, de klank verstomt, een deur gaat open. De laatste echo’s vervliegen en maken plaats voor een ontmoeting van vlees en bloed met, zo blijkt, een onvergetelijke intensiteit.
Lang voor D'Est en musique was er Chantal Akermans speelfilm D'Est, in de vroege jaren ‘90 met zeer beperkte middelen opgenomen in Oost-Europa. Ze doorkruiste het voormalige Oostblok, van de lente tot de eindeloze winter daar. Er zijn geen dialogen, maar de blikken zijn indringend. Mensen staan in de rij, wandelen of wachten op de bus, vaak in het donker, vaak in de modderige sneeuw. Anderen zetten thee, kijken in de camera en tonen ons hun interieur. En soms zie je alleen een raam. Er moet iets gebeurd zijn, maar meer komen we niet te weten – de documentaire speelt met de grenzen van fictie. ‘Ik kende ze, die gezichten van het Oosten, ze deden me denken aan andere gezichten. En die wachtrijen, die stations, dat vond allemaal weerklank in mij, het weerspiegelde die verbeelding, dat gat in mijn geschiedenis…’ (Chantal Akerman, Autoportrait en cinéaste). Net als in de Russische muziek, die met zulke fenomenale kracht kan overbrengen wat woorden niet mogen zeggen, is het gegeven niet expliciet: alles vindt zijn uitdrukking in een land zonder woorden.
Sonia Wieder-Atherton was al betrokken bij de creatie van deze film: ‘Haar D'Est fascineerde me, zonder de muziek. Het was voor mij als een elegie, buitengewoon. De muziek hebben we dan samen gezocht, er zit Chaliapin in, Natalia Shakhovskaya speelt erin mee.’ De celliste kende het terrein goed, dankzij haar studies in Moskou in een tijd dat ze het Ministerie van Buitenlandse Zaken zo ver kreeg dat ze op uitwisseling mocht van Frankrijk naar de USSR. ‘Het Oosten trok me aan. Naast de literatuur was er die klank in mijn oren: verschillend, als een vreemde taal met een melodie die je raakt, maar waarvan je het mysterie niet kunt doorgronden.’
‘Ik ontdekte er een fundamenteel ander soort onderwijs, een dat veel meer tijd vergt: je verkent langdurig je relatie met het werk, met het contrast, de relatie tot je angsten, tot de wereld – ver voorbij de kunst om je instrument goed te bespelen. Het was enerzijds een buitengewoon intense en hoogst gestructureerde manier van werken, en anderzijds een proces dat veel horizonten opende, overgebracht met een zekere urgentie. En dan was er nog het feit dat je oog in oog met jezelf staat in het buitenland, dat je dat regime leert kennen, dat land, die cultuur, het keiharde dagelijkse leven. Dat zit voor altijd vervlochten in mijn ervaring.’ Rusland bleef belangrijk in het leven van de celliste en ze keerde er vaak terug, tot de invasie van Oekraïne in 2022 – we komen daar nog op terug. Wat haar vandaag het meest bijblijft, meer nog dan haar toewijding aan het Slavische repertoire, is vooral die unieke benadering van klank.
De soundtrack van D'Est bestaat bijna uitsluitend uit direct geluid, dat wil zeggen de omgevingsklank opgenomen tijdens het filmen. Je vangt nu en dan dialogen op, maar op de achtergrond. Soms hoor je een lepel, of het geluid van een karretje dat iemand voortduwt. Er is ook muziek, al van bij het begin. Vrijwel elke keer dat er muziek klinkt, zien we op het scherm de bron: tijdens een concert, in familiekring, of op een bal. En elke keer dat er muziek tussen de beelden opduikt, neemt de film een andere wending, wint ze aan kracht. De lange statische beelden, de tracking shots die de tijd uitrekken: ze schreeuwen om muziek – en dat brengt ons bij het project van vanavond.
‘D'Est en musique is echt het resultaat van ons gezamenlijke creatieproces. Onze twee werelden versmolten om dit werk te maken,’ vervolgt Sonia Wieder-Atherton. ‘Ik sprak met Chantal over mijn droom om iets met muziek te proberen op D'Est. Ze liet me mijn gang gaan in absolute vrijheid, en ik heb in residentie een week geëxperimenteerd met verschillende benaderingen.’ De celliste gaf vorm aan haar intuïties, ze probeerde een aantal werken uit bij verschillende scènes, en pas tijdens deze dialoog realiseerde ze zich wat deuren kan openen en wat niet werkt. ‘Ik herinner me nog steeds de scène die ik Chantal liet zien toen ze op bezoek kwam: het bal aan het einde in het Grand Hotel in Moskou. We speelden er een Adagio van Prokofiev overheen, in plaats van het directe geluid van de filmscène. En Chantal was verbluft. Ze vond het prachtig. Ze zei dat we samen verder moesten gaan.’
‘Chantal Akerman monteerde haar film voor D'Est en musique opnieuw: we kozen de muziek, de momenten, de onderbrekingen en het slot. Chantal heeft de volgorde van haar film zelfs een beetje aangepast zodat ze samensmelt met de muziek. Soms lieten we een scène in stilte, we vonden dat mooi. We creëerden echt een nieuw object, een soort beeldconcert.’ Het punt waar artistieke grenzen plaats maken voor een nieuwe vorm van perceptie is waar Sonia Wieder-Atherton zich voelt leven. ‘Werken uit het repertoire zijn als vrienden op reis – ik neem ze mee waarheen ik wil, de wereld in, met wat ze te zeggen hebben.’ Verwondering opwekken, dat betekent ook de kracht van het werk naar voren brengen, in een nieuw licht.
Meer nog dan van een beeldconcert zouden we tegenwoordig spreken van een immersieve installatie: ‘De film wordt geprojecteerd op donker gaasdoek, dat geeft een veel spookachtiger effect – door zijn transparantie en donkere tint, maar ook door de ‘dubbele projectie’ eigen aan het doorschijnende gaasdoek, die zweeft alsof ze het geluid weerklank geeft. Chantal, die ook het licht ontwierp, wilde het ensemble in het donker, steeds donkerder, tot het nauwelijks nog zichtbaar was, niemand kon het geloven. Zo is er een lang tracking shot in het station van Moskou, met grote witmarmeren muren. Wanneer de film het marmer bereikt, ontdek je in dit heldere wit plots achter het gaasdoek de muzikanten, voordat ze in de silhouetten van mensen verdwijnen en weer tevoorschijn komen. Het is alsof je in het beeld bent gestapt, alsof je zweeft in de Moskouse sneeuw. Chantal speelde daar veel mee, met schaduw en halfschaduw.
D'Est neemt ons mee in beelden van een ononderbroken reis, terwijl D'Est en musique soms van het ene land naar het andere springt, omkeert of de kunst van de omweg beoefent. Toch is ook dit een reis. ‘Ik denk dat de muziek de momenten in de film volledig volgt, alsof ze ons een idee geeft van wat de figuren misschien denken. Als ze in de rij staan, als je ze recht in de ogen kijkt, is het alsof de muziek een soort verbeelding losmaakt van wat er diep in de mensen omgaat.’
De versie van 2024 kan niet dezelfde zijn als de oorspronkelijke: we kunnen de toestand van de wereld niet ontkennen... ‘D'Est en musique begint in een aardappelveld in Oekraïne, je ziet vrouwen bij de oogst. Ik vond dat we de voorstelling niet konden laten zoals ze was: de eerste scènes zaten vol Russische muziek, het was alsof Rusland heel Oost-Europa opvrat. Ik heb dus kleine aanpassingen gedaan zonder iets aan de montage te veranderen: nu openen we met een Kaddish op Oekraïense liederen van Ravel, voor mij een voldoende krachtige manier om de huidige tragedie te erkennen. Als Chantal er nog was geweest [de filmmaakster overleed in 2015], denk ik dat we samen net zo zouden hebben gewerkt als ik nu, omdat ze zeker hetzelfde zou hebben gewild – maar ik heb me haar présence moeten verbeelden. Chantals werk en haar relatie met de wereld gingen altijd juist over verbondenheid met die wereld. En als we met de wereld verbonden zijn, kunnen we niet voorbijgaan aan deze monsterlijke oorlog. Ten tijde van de opnames zei ze dat ze naar het Oosten was getrokken “zolang er nog tijd is”. Die uitspraak was verschrikkelijk voorspellend.’
Lise Bruyneel, vertaald door Albert Edelman
Beeld © Carole Bellaiche / stills D'Est - collections CINEMATEK © Fondation Chantal Akerman
