[laatste tickets] Graindelavoix

Hartelijk welkom op Klarafestival!

Festival van Vlaanderen Brussel, Klara en onze partners zijn verheugd jullie opnieuw te begroeten. “I believe audiences aren’t just listening. They are actively contributing”, tekent festivalartiest Barbara Hannigan op in een interview. Concerten zijn een wisselwerking tussen publiek, kunstenaars en wie voor of achter de schermen bijdraagt tot die magische momenten. Samen ‘worden’ we muziek. Become Music!

Hannigan is als dirigent en sopraan een wereldwijde referentie. Bij haar wordt klassieke muziek een hedendaagse en unieke belevenis. Dat inspireert Klarafestival als grootste omroepfestival van het land. Haar veelzijdige talent en dat van vele Belgische en internationale artiesten die met muzikale verhalen heden en verleden verbinden, brengen u ongetwijfeld in vervoering.

Klarafestival opent wervelend met Hannigan als dirigent met het London Symphony Orchestra. Daarna hoor en zie je haar met jonge musici uit haar mentorschapproject Equilibrium Young Artists. In maar liefst 25 concerten presenteren we toptalent als Les Talens Lyriques, het City of Birmingham Symphony Orchestra met Mirga Gražinytė-Tyla en Vilde Frang of het St. Louis Symphony Orchestra met Víkingur Ólafsson. Klarafestival koestert daarenboven de creatie. Het filmconcert Reich/Richter als symbiose van Gerhard Richters schilderijen en de muziek van Steve Reich, de creatie Counterforces van componist Frederik Croene op tekst van dichter Dominique de Groen of de muziektheaterproductie Prey van theatermaker Kris Verdonck met een compositie van Annelies Van Parys zullen u verrassen!

Deze en alle andere concerten zijn mogelijk dankzij de samenwerking met onze culturele partners: Bozar, Flagey, Kaaitheater, Théâtre Varia, Muntpunt, Concertgebouw Brugge en De Singel. Dank ook aan onze private partners KPMG, Proximus, Brouwerij Omer Vander Ghinste, Belfius, Interparking en de spelers van de Nationale Loterij. We zijn erkentelijk voor de steun van de Vlaamse Gemeenschap en het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. En tot slot dank aan Klara en VRT: geen omroepfestival zonder die gewaardeerde samenwerking.

Joost Fonteyne

Intendant Klarafestival

Rolling Stone: Antoine Brumels Aardbevingsmis in tijden van rampspoed 

Wat kunnen kunst en muziek betekenen in tijden van ramp en crisis? 

Graindelavoix ging te rade bij Pieter Bruegel, die rond 1560 steenkleurige grisailles schilderde als reactie op politieke rampen en beeldenstorm, en bij de Franse componist Antoine Brumel, wiens 12-delige Aardbevingsmis in dezelfde periode herontdekt werd. Voor deze kunstenaars staat Christus’ verrijzenis niet gelijk met opstand of revolutie, maar met een verstenende confrontatie met het gedaver, steengruis en een zwart gat. Op de ruïnes van heden en verleden herschept Graindelavoix Brumels compositie, ingeleid door beelden uit de korte neorealistische documentaire Il Culto delle Pietre (1967) van Luigi di Gianni. Voeg aan de kleur en het gruis van de zangstemmen het opzettelijke anachronisme van vier blazers en de interventies van de Portugese avant-garde-gitarist Manuel Mota, en je krijgt een idee van de rampen-atlas van Graindelavoix.

Björn, wat bracht je voor dit splinternieuwe Graindelvoix-programma bij Antoine Brumels Missa Et ecce terrae motus, bijgenaamd de Aardbevingsmis?

Het is een oude droom van mij om deze waanzinnige compositie voor twaalf stemmen uit te voeren. Voor Brumels tijd was dit werk een unicum: het staat vol contrapuntische tegenstrijdigheden en is onvergelijkbaar met wat er aan het begin van de 16e eeuw gecomponeerd werd. Dergelijke composities, die net door hun uitzonderlijke positie essentieel zijn voor een bepaalde historische periode, hebben mij altijd geboeid. Door ze serieus te nemen en als cruciaal te beschouwen, verander je vanzelf het bestaande beeld van het verleden. En ik ben ervan overtuigd dat je daarmee ook je eigen tijd verandert. Met Graindelavoix wil ik een anti-historistische positie innemen: het is net de frictie tussen kunst en de heersende normen binnen de periode waarin die kunst ontstond, die mij interesseert. Brumels Aardbevingsmis is letterlijk zo’n artistiek breekpunt. 

Kan je dit nader toelichten? 

De Franse componist Antoine Brumel was een tijdgenoot van de veel bekendere componist Josquin Desprez. Hij componeerde deze twaalfstemmige mis rond 1500, en nam hiervoor de eerste zeven noten van de antifoonmelodie Et ecce terrae motus uit de paasliturgie als basis. Rond deze steeds terugkerende cantus firmus weefde hij een patroon van stijgende en dalende lijnen. Op het eerste gezicht lijkt dit een orthodoxe benadering van een mis voor Pasen. In de christelijke iconografie wordt de herrijzenis van Jezus als een positieve gebeurtenis afgebeeld: meestal zie je een zegevierende Christus met een wapperende vaandel in de hand, omringd door getuigen. Maar daar doet Brumel niet aan mee. Hij kiest resoluut voor de sonore ervaring van de aardbeving. En er is meer: de continue op-en-neer-gaande stemmen bootsen niet alleen het wegrollen van de grafsteen na; ze zitten ook vol harmonische contradicties die het geluid van tektonische scheuren weergeven. Het is misschien een boutade, maar je zou Brumel de eerste eco-componist kunnen noemen. Zijn visie op de natuur is een dialectische, één waarin imperfectie, verwoesting en rampspoed als het ware ingeschreven zijn in het proces zelf. Hoop en vernieuwing moeten vanuit de catastrofe zelf worden gedacht.

Voor jou neemt de Vlaamse schilder Pieter Bruegel, een quasi-tijdgenoot van Brumel, een soortgelijk standpunt in? 

Ja, ik vind van wel. Op conceptueel vlak trekt hij die visie nog verder door, wellicht gestimuleerd door de toenmalige politieke context. Wat in de mis van Brumel al sluimerend aanwezig is, wordt nog explicieter in het artistieke project van Bruegel. En het is pas door de kunst van Bruegel dat de compositie van Brumel haar werkelijke potentieel toont. Bovendien is zijn Aardbevingsmis op een bijzondere manier gelinkt aan Bruegels kunst: de oorspronkelijke bron van de mis was lange tijd verloren, maar precies na de beeldenstorm in 1566 dook ze op aan het hof van Beieren, dankzij de bemiddeling van de Frans-Vlaamse componist Orlando di Lasso. En net op datzelfde moment ontwikkelde Bruegel in Vlaanderen een nieuw soort grisaille-schilderkunst, als antwoord op de vernietiging van de kunstwerken en als vorm van kritiek op de religieuze kunstuitbeelding. Zijn Verrijzenisgrisaille vertoont eenzelfde dialectiek als de mis van Brumel: wat de triomf van het christelijke geloof moet voorstellen, is in Bruegels afbeelding misschien wel de meest ongemakkelijke en verontrustende weergave van dit tafereel in de westerse kunstgeschiedenis. De figuur van Christus is een marginaal detail; hij zweeft ergens helemaal bovenaan de afbeelding, haast onzichtbaar, tussen de wolken. Alle aandacht gaat naar de engel die een donker gat onthult. 

Hoe benaderde je dan de muziek? 

Het handschrift is helaas slachtoffer geworden van haar tijd en door bacteriële infecties alsmaar minder leesbaar geworden. Maar in plaats van die lacunes in de partituur op een historistische manier te reconstrueren, vormden ze voor ons net een nieuw uitgangspunt. We gingen uit van de idee dat catastrofes en vervormingen als vruchtbare dynamieken en zelfs operatieve instrumenten ingezet kunnen worden. En zo ontwikkelden we een sluimerende, traag evoluerende en bijna parasitaire speelstijl voor het instrumentale ensemble. De elektrische gitaar, het serpent, de cornetto en de twee hoorns zitten dicht op de huid van de zangers en vormen een unheimliche afspiegeling van hun gezangen, geïnfecteerd door afwijkingen, verglijdingen of afbuigingen. Ik wilde een apocalyptische sonoriteit creëren, vandaar ook de keuze voor dit specifieke instrumentarium. Daarnaast moest de keuze van muzikanten ook bijdragen tot een soort anachronistische historiciteit. Zo koos ik serpentspeler Berlinde Deman niet omwille van de historische context van het instrument, maar wel voor de manier waarop zij, vanuit haar ervaring in de jazz en experimentele muziek, het melancholische en onheilspellende temperament van haar instrument benadert. Natuurlijke hoorns met buig- en handstop-techniek zijn dan weer ondenkbaar in 16e-eeuwse polyfonie. Maar door hun vocaal karakter en glijtechniek vormden ze een perfecte match met de stemmen van Graindelavoix. En met gitarist Manuel Mota werkte ik tien jaar geleden al samen. Ik zocht iemand die vanuit zijn intuïtie enkel het absoluut noodzakelijke aan het oorspronkelijke materiaal zou toevoegen, gebaseerd op de sfeer die de zangers construeren. 

Waarom heb je ervoor gekozen om de voorstelling te beginnen met een Italiaanse documentairefilm uit 1967? 

Wat je te zien krijgt is slechts een cirkelvormige uitsnede van de originele documentaire van Luigi di Gianni. Daarin wentelen inwoners van een dorp in Abruzzo zich in het stof van een ondergrondse crypte, op zoek naar heling voor hun geestelijke en lichamelijke kwalen. Ze worden als het ware zelf tot steen. Manuel Mota creëerde een nieuwe soundtrack die tijdens de voorstelling live weerklinkt, en waaruit vervolgens de Aardbevingsmis ontstaat, bijna zoals een traag sluimerende, onzichtbare ramp. Ik hou ervan om het publiek een ogenschijnlijk narratief voor te schotelen, een dat blijft nawerken en je uit evenwicht brengt. Deze prelude aan de eigenlijke mis is voor mij essentieel, ook al heeft ze geen duidelijke betekenis: het geeft het publiek de mogelijkheid om als seismograaf op te treden van de aardbevingsmis die erop volgt.

Interview door Graindelavoix

Graindelavoix 

Graindelavoix is een internationaal muziek- en kunstgezelschap gevestigd in Antwerpen. Het wordt geleid door Björn Schmelzer, werd opgericht in het begin van de 21ste eeuw en biedt een actuele en kritische interpretatie van vooral historische, vocale repertoires. De kritische bevraging van oude repertoires, hun esthetische en politieke dimensie, hun verschuiving en vervreemding leidt vaak tot controversiële uitvoeringen waarbij het publiek uitgedaagd maar ook medeplichtig wordt gemaakt. Naast de kernzangers werkt het gezelschap regelmatig samen met andere muzikanten, beeldende kunstenaars, dansers of theatermakers.

Björn Schmelzer

Björn Schmelzer is antropoloog, dirigent, schrijver, cineast en kunstenaar.

Hij is actief als artistiek leider van het Antwerpse muziekgezelschap Graindelavoix waarmee hij concerteert in binnen- en buitenland. Met Graindelavoix realiseerde hij ook meer

dan 17 CD’s met muzikale repertoires waarvoor hij telkens uitgebreide research deed. Die research vindt zijn weg naar essays, lezingen en publicaties. De insteek en horizon van Schmelzers werk situeert zich op het raakvlak van speculatieve theorie, psychoanalyse, (muziek)geschiedenis en kunstwetenschap.

Alex Fostier

Alex Fostier studeerde animatie aan de ‘Ecole supérieure des arts visuels de la Cambre’ en geluidstechniek aan het ‘Institut des arts de diffusion’. Als geluidstechnicus werkt hij sinds 1991 samen met Anne Teresa De Keersmaeker. Daarnaast werkt hij regelmatig samen met onder andere het Ictus ensemble, Blindman Quartet, Wim Vandekeybus, Alain Platel, Sidi Larbi Cherkaoui en Graindelavoix. 

Caspar Langhoff

Caspar Langhoff werkt sinds 2004 als licht- en decorontwerper samen met onder andere Aurore Fattier, Matthias Langhoff, Maud Finet, Laurence Calame, Arsenic, Jean-Benoît Ugeux, Olivier Boudon, Sebastien Monfè, Lazare Gousseau, Anne Cécile Vandalem, Myriam Saduis, Christophe Sermet, Emmanuel Texeraud, en het muziekensemble Ictus.

Margarida Garcia

De Portugese contrabassiste Margarida Garcia staat bekend voor haar uitgesproken, melodieuze en melancholische taal op elektrische contrabas. In de undergroundscene in Lissabon ontmoette ze gitarist Manuel Mota, met wie ze regelmatig samenspeelt. Ook beeldende kunst speelt een belangrijke rol in haar carrière. Sinds 2014 pendelt ze tussen Lissabon en Antwerpen, waar ze regelmatig samenwerkt met ensemble Graindelavoix.

Heb je na een voorstelling de behoefte om je hart te luchten? Kom dan naar De Biechtstoel! Een onzichtbare biechtafnemer stelt jou vragen over wat je net gezien en gehoord hebt. Het geluid van deze conversaties wordt opgenomen en vervolgens gemonteerd met beelden die een illustrator live tijdens de voorstelling maakte, met als resultaat een compilatie van publieksreacties van die avond.