[laatste tickets] Budapest Festival Orchestra & Iván Fischer

Welkom op de 19e editie van Klarafestival! Het thema Crossroads - Come Together verbeeldt als geen ander het samenkomen van het publiek, de artiesten en hun inspirerende concerten. Een ontmoetingsplek waar de top van de internationale klassiek in dialoog gaat met uitdagende creaties en jong talent.  

Inspirator van deze editie is festivalartiest Claron McFadden. 'Ik sta op een kruispunt waar stijlen en generaties elkaar kruisen en ontmoeten en met elkaar botsen', vertelde ze ons in een interview. Die uitspraak is de kern van het programma. Geniet van Klarafestival als vrijplaats van hoop, meerstemmigheid en schoonheid in alle mogelijke verschijningsvormen. Als een plek waar het bekende nieuwe betekenis krijgt en waar nieuwe ervaringen je overrompelen.

Jan Raes, voorzitter

Joost Fonteyne, intendant

Chantal Pattyn, manager Klara

(Com)passie voor onze tijd

Johann Sebastian Bach schreef muziek in zowat in alle soorten en maten van zijn tijd, maar geen opera’s. Dat was in de barok nochtans een van de belangrijkste en meest prestigieuze genres. Al zijn beroemde tijdgenoten beoefenden het veelvuldig – Händel, Telemann en Vivaldi voorop. Sommigen zien in Bachs onthouding een teken van zijn diep religieuze inborst en een afkeer van muziek als entertainment. Maar mogelijk was het simpelweg een neveneffect van het verloop van zijn loopbaan. Zijn opeenvolgende posities gaven weinig aanleiding tot het componeren van opera’s. Hij begon als organist aan diverse kerken, en aan de hoven waar hij vervolgens werkzaam was, Weimar en Köthen, waren geen structurele operavoorzieningen. In Leipzig, waar Bach zijn laatste betrekking bekleedde, had het operahuis net zijn deuren gesloten. Maar dat hij geen opera’s schreef, betekent geenszins dat Bach geen talent had voor theater of voor muzikale dramaturgie. Voorafgaand aan zijn officiële benoeming als Thomascantor in Leipzig liet het stadsbestuur hem een verklaring ondertekenen waarin hij beloofde muziek te schrijven die niet te operatesk (‘opernhaft’) zou zijn, maar die de luisteraar zou aanzetten tot vrome aandacht. Wat zou dit eerbiedwaardige gremium van de Matthäus-Passion gevonden hebben?

Identieke tweeling

De Matthäus-Passion is een oratorium, het barokke tweelingzusje van de opera. In muzikale zin gaat het om een identieke tweeling. In beide genres wordt het verhaal verteld in de recitatieven en is er tijd voor stilstand en reflectie in de aria’s. Voor het verklanken van emoties – in de barok hebben we het eerder over ‘affecten’ – staan de opera- en oratoriumcomponist dezelfde muzikale middelen ter beschikking. De hartverscheurende, door een eenzame traverso begeleide sopraanaria ‘Aus Liebe’ uit de Matthäus-Passion zou dus ook de verzuchting van een moegestreden Antigone of een verliefde Dido kunnen zijn. En toen Orpheus de goden van de onderwereld wilde vermurwen om zijn Eurydice vrij te laten, had hij wellicht ook met groot succes de Matthäus-hit ‘Erbarme dich’ kunnen zingen. En wat dacht u van de ijzingwekkende scène van de aanhouding van Jezus in de tuin van Getsemane, met het indringende duet voor sopraan en alt, dat uitmondt in een hevig onweer voor koor en orkest (‘Sind Blitze sind Donner’)? Zei iemand ‘Rameau’? Op geen enkele manier doet Bachs dramatiek onder voor de meest bedreven operacomponisten van zijn tijd.

Zoek de verschillen

Maar er zijn ook opmerkelijke verschillen met de opera. Zo is er bij Bachs passies altijd een verteller aanwezig: de evangelist. Ondanks de titel vergeten we weleens dat hij een naam heeft: Matteüs. Hij is feitelijk de eerste librettist van het werk, want Bach en zijn tekstschrijver Christian Friedrich Henrici, alias Picander, citeren letterlijk het verslag van Jezus’ lijdensverhaal uit het Matteüs-evangelie. De bijkomende teksten, voor de aria’s en de koren, werden gedicht door Picander.

Daarnaast is er, net zoals in de oratoria van Händel, een groot aandeel voor het koor. In het geval van de Matthäus-Passion zijn er trouwens twee koren, elk met hun eigen orkest. Zij nemen verschillende gedaantes aan: van ‘Dochters van Sion’ tot discipelen, hogepriesters en ‘het volk’. En er zijn de veelvuldige koralen, oude Lutherse kerkliederen die de kerkgangers in Leipzig meteen herkend zullen hebben. Er wordt aangenomen dat de kerkgangers de melodie van die koralen meezongen, maar bij Bachs complexe harmonisaties zal dat niet altijd van een leien dakje zijn gegaan. Toch is de betrokkenheid van de luisteraar bij de Matthäus-Passion een fundamentele factor, want anders dan bij Händel, wiens oratoria in Londen werden uitgevoerd in een theater voor een betalend publiek, hadden Bachs passies een functie in de liturgie. Ze werden uitgevoerd tijdens de vesperdienst op Goede Vrijdag. Tussen het eerste en het tweede kwam een uitgebreide preek. Het moet een lange zit geweest zijn voor de gemeente in Leipzig.

Actueel en universeel

We doen Bach tekort wanneer we zijn beroemde passie-oratorium als een opera voor de kerk wegzetten. Geen enkele opera – met uitzondering van Wagners Ring-cyclus misschien – heeft zoveel impact gehad, zoveel literatuur gegenereerd en kent een zo rijke en diverse interpretatiegeschiedenis als Bachs Matthäus-Passion. Vaak wordt gesuggereerd dat de ‘boodschap’ van de Matthäus-Passion nog steeds actueel is. Voor de christenen onder ons kan dat ook letterlijk het geval zijn. Maar hoe zit het met die duizenden en duizenden niet- of andersgelovigen die jaarlijks de passie beluisteren, vaak in de seculiere context van een concertzaal, of zelfs geënsceneerd of gechoreografeerd? De grote aantrekkingskracht van het werk schuilt kennelijk niet in de theologische principes die voor Bach en Picander het richtsnoer waren. Net als het Lam Gods van de gebroeders Van Eyck of de toneelstukken van Shakespeare behoort de Mattheus-Passion tot die categorie van kunstwerken waarvan de zeggingskracht uitstijgt boven de specifieke plek, tijd en omstandigheden van hun ontstaan.

Medeleven

Dat maakt de stap van Iván Fischer des te makkelijker. Voor hem is Bachs passie een oefening in medeleven. Net zoals Bach en Picander in het origineel deden, zet Fischer op zorgvuldig gekozen momenten het verhaal van Jezus’ lijden stil voor een beschouwing. Hij kiest daarbij voor muziek van onderdrukte minderheden van vandaag. Het repertoire en de musici van dit project worden pas enkele maanden vóór de uitvoering gekozen, in het licht – of eerder de duisternis? – van de politieke situatie van het moment. Helaas hoeft hij daar vandaag niet ver voor te zoeken, vooral wanneer we het historische gebied van Jezus’ lijdensverhaal naderen, een van de meest conflictueuze gebieden van dit moment. De dramatische scène in de tuin van Getsemane wordt ingeleid door de Arabische oed, een verre voorouder van de luit. Wanneer Jezus’ leerlingen hem uiteindelijk in de steek laten, klinkt Kaddish, een van de twee Mélodies hébraïques van Maurice Ravel in de versie voor viool solo. En na het moment van Jezus’ overlijden, zingt het kinderkoor een door Fischer zelf meerstemmig gezet Jiddisch afscheidslied: Sait gezunt. 

Fischers Compassion is geen bewerking of actualisering van de Matthäus-Passion. Het is een voortzetting, een continuering van Bachs meesterwerk, dat niet alleen maar is bedoeld om bij weg te dromen en te genieten. Het is een werk dat aan ons diepste mens-zijn appelleert en daarmee ook voldoet aan het voorschrift van zijn werkgevers: het roept op tot ‘vrome aandacht’. Waar staan wij? Vallen wij in slaap terwijl Jezus ons vraagt om hem bij te staan? Lopen we weg wanneer hij wordt gearresteerd? Staan we tussen de menigte die ‘Kreuzige, kreuzige?’ roept? De bestuurders van Leipzig kunnen op twee oren slapen.

Jan Van den Bossch

Budapest Festival Orchestra

Het Budapest Festival Orchestra is het jongste orkest in de wereldwijde top-10 van symfonieorkesten. Het werd in 1983 opgericht door Zoltán Kocsis en Iván Fischer, die sindsdien de vaste dirigent bleef. Behalve in thuisbasis Boedapest speelt het BFO regelmatig in de grootste internationale concertzalen. Het staat niet alleen garant voor uitmuntende klassieke concerten, maar experimenteert ook met alternatieve concertvormen, zoals concerten voor jonge kinderen, verrassingsconcerten zonder aangekondigd programma of grootschalige openluchtconcerten. Daarnaast realiseert het orkest jaarlijks operaproducties die tijdens verschillende internationale operafestivals werden uitgevoerd.

Iván Fischer

De Hongaarse dirigent Iván Fischer is een van de belangrijkste figuren in de internationale muziekwereld. Naast dirigent en componist is hij (mede)oprichter en artistiek directeur van het Budapest Festival Orchestra en van festivals als het Budapest Mahlerfest, het Bridging Europe Festival en het Vicenza Opera Festival. Fischer was chef-dirigent bij National Symphony Orchestra Washington, Opéra National de Lyon en Konzerthausorchester Berlin en werkte als gastdirigent samen met o.a. de Berliner Philharmoniker, het Concertgebouworkest en New York Philharmonic. Het Wereld Economisch Forum bekroonde Fischer met de Crystal Award voor zijn rol in het versterken van internationale culturele relaties.

Anna-Lena Elbert

De Duitse sopraan Anna-Lena Elbert studeerde aan de Hochschüle für Musik und Theater München, waar ze zich specialiseerde in het liedrepertoire. Intussen zingt ze repertoire van de renaissance tot vandaag en werkte ze met orkesten als de Hofkapelle Stuttgart, Berliner Barock Solisten en Orquestra Sinfónica do Porto Casa da Música. Als operazangeres trad ze op voor o.a. de Opernfestspiele Heidenheim, de Bayerische Staatsoper en de Salzburger Festspiele. In 2019 werd ze met pianist Kota Sakugachi laureaat van zowel het Richard Strauss Wettbewerb als het Helmut Deutsch Liedwettbewerb. Ze gaf liedrecitals op de Schubertíada in Vilabertran, in Beethovenhaus Bonn en in de Elbphilharmonie Hamburg. 

Olivia Vermeulen

Het repertoire van de Nederlandse mezzosopraan Olivia Vermeulen reikt van de barok tot de 20e en 21e eeuw. Ze stond op verschillende internationale podia, waaronder de Berliner Staatsoper, Opéra National de Paris, Opernhaus Zürich, Nationale Opera Amsterdam, Festival d’Aix-en-Provence en de Ruhrtriennale. Daarbij werkte ze samen met dirigenten als René Jacobs, Philippe Herreweghe, Jordi Savall, Marek Janowski en Daniel Harding en met orkesten als London Symphony Orchestra, Freiburger Barockorchester, Berliner Philharmoniker, NHK Symphony Orchestra en Ensemble Modern. Ze zong rollen in operapremières van Thomas Larcher en Philippe Manoury en creëerde liederen van Wolfgang Rihm.

Nicholas Mulroy

De Britse tenor Nicholas Mulroy is een veelgevraagd zanger in het concert- en operacircuit. Hij zong in verschillende internationale concertzalen als Sydney Opera House, Carnegie Hall, Royal Albert Hall, en de Berliner Philhamonie. Daarnaast verscheen hij op operapodia als de Opéra Garnier, Opéra de Lille, Glyndebourne Festival Opera en de Salzburger Festspiele. Hij geeft regelmatig recitals in de Wigmore Hall, waar hij o.a. liederen van Purcell, Schubert en Britten zong. Naast zanger is Mulroy artistiek directeur van het Cambridge University Chamber Choir en adjunct-muziekdirecteur van barokensemble Dunedin Consort, dat hij bij verschillende producties leidde.

Hanno Müller-Brachmann

De Duitse bas-bariton Hanno Müller-Brachmann maakte van 1998 tot 2011 deel uit van het vaste operaensemble van de Berliner Staatsoper, waar hij zowel repertoirerollen zong in opera’s van Wagner, Verdi en Bizet als wereldpremières van Elliott Carter en Pascal Dusapin. Als concertzanger werkte hij samen met dirigenten als Nikolaus Harnoncourt, Lorin Maazel en Vladimir Jurowski en orkesten als Chicago Symphony Orchestra, het Concertgebouworkest en Symphonieorchester des Bayerischen Rundfunks. Daarnaast is hij actief als liedzanger en droeg hij bij aan talloze cd-opnames, waarvoor hij samenwerkte met dirigenten als Riccardo Chailly, Philippe Herreweghe, Pierre Boulez en Claudio Abbado. 

Taiseer Elias

Taiseer Elias is componist, violist en oed-speler. Hij voltooide een doctoraat in de musicologie over de Arabische klassieke muziek en voert deze muziek ook uit met verschillende ensembles. Daarnaast speelde hij als solist arrangementen van westerse klassieke muziek en schreven hedendaagse componisten als Michael Wolpe, Joel Hoffman en Miriam Gerberg concerto’s op maat van Elias en zijn oed. Hij werkte samen met muzikanten als Paco De Lucia, Isaac Stern, Hariprasad Chaurasia, Ravi Shankar en Itzhak Perlman. Elias is oprichter van het eerste orkest voor Arabische klassieke muziek in Israël en leidde het Israëlisch-Andalusisch Orkest van Asjdod en het Arabisch-Joods Jeugdorkest. 

Daniel Bard

Violist Daniel Bard maakte naam in zowel kamer- als orkestmuziek. Hij is medeoprichter van het pianotrio Trio Mondrian, dat actief was tussen 2007 en 2019, en van het Israeli Chamber Project. Met Trio Mondrian won hij in 2007 de eerste prijs op de internationale kamermuziekcompetitie Premio Trio di Trieste en stond hij in zalen als de Wigmore Hall, Concertgebouw Amsterdam en Teatro La Fenice. Verder is Bard gepassioneerd door het kamerorkest: van 2009 tot 2017 was hij eerste violist van Amsterdam Sinfonietta en in 2017 werd hij concertmeester van Kammerorchester Basel. Sinds kort speelt hij regelmatig als concertmeester bij het Budapest Festival Orchestra van Iván Fischer.

Roopa Panesar

Roopa Panesar wordt gezien als een van de beste sitarspelers uit de Indische klassieke muziekscène van het Verenigd Koninkrijk. Ze speelt zowel Indische muziek als jazz en westerse klassieke muziek en ging op verschillende tournees door Europa, India en de VS. Op zevenjarige leeftijd begon ze sitar te spelen bij Ustad Dharambir Singh, een van de meest gerenommeerde sitarspelers en -leraars in het Verenigd Koninkrijk. Later vervolmaakte ze zich bij Indische meesters als Shahid Parvez, Budhaditya Mukherjee en Bahauddin Dagar. Inmiddels bracht Panesar drie soloalbums uit en stond ze op o.a. het Darbar Festival in Londen en World of Music, Arts and Dance (WOMAD).

Cantemus Mixed Voice Choir

De meeste leden van het Cantemus Mixed Voice Choir zijn universiteitsstudenten of werkende  professionals met een gemeenschappelijke interesse in zang. Het koor werd opgericht door Dénes Szabó en kwam aanvankelijk enkel samen voor bijzondere gelegenheden. Sinds 1998 werkt het koor onafhankelijk onder leiding van Soma Szabó. Sinds de oprichting won Cantemus Mixed Voice Choir verschillende internationale koorwedstrijden, nam het deel aan gerenommeerde festivals en toerde het meermaals door Europa. Het repertoire van het koor varieert van muziek uit de renaissance tot hedendaagse muziek. In 2006 bracht het een eerste cd-opname uit met de volledige Vespers van Sergej Rachmaninov.

Equinox

De vzw Equinox werd in 2012 opgericht door de Muziekkapel Koningin Elisabeth onder impuls van pianiste Maria João Pires, en ondersteunt intussen vijf verschillende kinderkoren. De organisatie zet zich in voor de muzikale ontwikkeling van kinderen uit maatschappelijk kwetsbare groepen, zoals kinderen met een beperking, kinderen uit kansengroepen of kinderen afkomstig uit conflictgebieden. Door hen een kwalitatieve muzikale opleiding aan te bieden, hoopt Equinox deze kinderen vaardigheden als geduld, concentratie, kritisch denken en samenwerking bij te brengen, om op die manier via muziek de gelijke kansen te bevorderen.

Zeno Popescu

Zeno Popescu is een Roemeense tenor en koordirigent. Hij studeerde zang aan de Muziekkapel Koningin Elisabeth bij José Van Dam. Als solist zong hij o.a. in De Munt, Opéra Royal de Wallonie, Bozar, Flagey en verschillende concertzalen in het buitenland. Sinds 2013 is hij dirigent van het kinderkoor van Equinox, een sociaal-artistiek project van de Muziekkapel Koningin Elisabeth. In 2014 richtte hij de koororganisatie Singing Molenbeek op, waarmee hij verschillende schoolkoren in Molenbeek laat begeleiden door professionele coaches. Ook dirigeert Popescu sinds 2019 de zogenaamde PREP Choirs van de Flagey Academy, waarbij meer dan 400 lagereschoolkinderen zijn aangesloten.