Hathor Consort, Oltremontano & Pluto Ensemble

Hartelijk welkom op Klarafestival!

Festival van Vlaanderen Brussel, Klara en onze partners zijn verheugd jullie opnieuw te begroeten. “I believe audiences aren’t just listening. They are actively contributing”, tekent festivalartiest Barbara Hannigan op in een interview. Concerten zijn een wisselwerking tussen publiek, kunstenaars en wie voor of achter de schermen bijdraagt tot die magische momenten. Samen ‘worden’ we muziek. Become Music!

Hannigan is als dirigent en sopraan een wereldwijde referentie. Bij haar wordt klassieke muziek een hedendaagse en unieke belevenis. Dat inspireert Klarafestival als grootste omroepfestival van het land. Haar veelzijdige talent en dat van vele Belgische en internationale artiesten die met muzikale verhalen heden en verleden verbinden, brengen u ongetwijfeld in vervoering.

Klarafestival opent wervelend met Hannigan als dirigent van het London Symphony Orchestra. Daarna hoor en zie je haar met jonge musici uit haar mentorschapproject Equilibrium Young Artists. In maar liefst 25 concerten presenteren we toptalent als Les Talens Lyriques, het City of Birmingham Symphony Orchestra met Mirga Gražinytė-Tyla en Vilde Frang of het St. Louis Symphony Orchestra met Víkingur Ólafsson. Klarafestival koestert daarenboven de creatie. Het filmconcert Reich/Richter als symbiose van Gerhard Richters schilderijen en de muziek van Steve Reich, de creatie Counterforces van componist Frederik Croene op tekst van dichter Dominique de Groen of de muziektheaterproductie Prey van theatermaker Kris Verdonck met een compositie van Annelies Van Parys zullen u verrassen!

Deze en alle andere concerten zijn mogelijk dankzij de samenwerking met onze culturele partners: Bozar, Flagey, Kaaitheater, Théâtre Varia, Muntpunt, Concertgebouw Brugge en De Singel. Dank ook aan onze private partners KPMG, Proximus, Brouwerij Omer Vander Ghinste, Belfius, Interparking en de spelers van de Nationale Loterij. We zijn erkentelijk voor de steun van de Vlaamse Gemeenschap en het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. En tot slot dank aan Klara en VRT: geen omroepfestival zonder die gewaardeerde samenwerking.

Joost Fonteyne

Intendant Klarafestival

L.E.D. Luceat Eis, Domine 

Het is bekend dat de fascinatie voor Italiaanse muziek in de Duitstalige gebieden in de eerste helft van de 16e eeuw sterk toenam en dat de stile moderno vanaf ongeveer 1600 zou gaan domineren. Niet alleen werd Italiaans repertoire geïmporteerd en verspreid in drukken en manuscripten, maar musici uit Italië bekleedden ook centrale posten in hofkapellen, terwijl omgekeerd Duitse musici hun opleiding genoten in Italië en zich vertrouwd maakten met de nieuwste ontwikkelingen daar. Het belang van Italië voor de Duitstalige gebieden en de daaruit voortvloeiende culturele transfer kan nauwelijks worden overschat en leidde tot een ware een ‘italianisering’ van de muzikale smaak. Dat dergelijke verschijnselen vaak niet alleen (of niet in de eerste plaats) intrinsiek gemotiveerd zijn, maar ook samenhangen met externe factoren, toont dit concertprogramma op exemplarische wijze. Het geeft ons de mogelijkheid om de stilistische veranderingen aan het Habsburgse keizerlijke hof te volgen, met name onder Ferdinand II (1578-1637) en zijn omgeving – een proces waarin ook politieke en confessionele overwegingen van doorslaggevend belang waren. 

Terwijl het muziekleven aan het keizerlijke hof van Rudolph II (1552-1612) en zijn broer en opvolger Matthias (1557-1619) nog sterk gedomineerd werd door Franco-Vlaamse componisten, zou dit onder Ferdinand radicaal veranderen. Met de dood van Matthias ging de heerschappij over naar de Habsburgse tak uit Binnen-Oostenrijk. Zijn muziekkapel werd ontbonden en hij verhuisde met zijn personeel uit Graz naar Wenen, waar hij tot zijn dood in 1637 verbleef. 

Al in Graz kleurde Ferdinands muzikale smaak Italiaans, met een voorliefde voor Venetië. Dit had echter niet alleen te maken met een persoonlijke belangstelling, die wellicht werd beïnvloed door Ferdinands Grand tour naar Italië in 1598, maar was vooral politiek-religieus gemotiveerd. In tegenstelling tot het oude keizerlijke hof, waar veel protestanten actief waren, beschouwde hij Italië als een belangrijke bondgenoot in het streven naar een herkatholisering van het Heilige Roomse Rijk. De betrekkingen met het zuiden zouden aanzienlijk worden versterkt door een handige huwelijkspolitiek, toen Ferdinand in 1622 trouwde met Eleonora Gonzaga (1598-1655), de dochter van hertog Vincenzo I van Mantua en Eleonora de’ Medici. 

Aan de hand van de biografieën en oeuvres van de componisten in dit concertprogramma kunnen we de toenemende Italianisering en de daarmee gepaard gaande culturele uitwisseling in het keizerlijke milieu traceren. Zo was Christoph Strauß (ca. 1575/1580-1631), die afkomstig is uit een muzikale familie die de Habsburgers gedurende verschillende generaties heeft gediend, voor korte tijd kapelmeester onder keizer Matthias. Na diens dood verloor Strauß echter zijn post aan de uit Venetië afkomstige Giovanni Priuli (ca. 1575-1626) en vanaf 1628 was hij kapelmeester van de Stephansdom in Wenen. 

Priuli had al de leiding over Ferdinands hofkapel in Graz en verhuisde met hem mee naar Wenen na zijn kroning tot keizer. Priuli markeerde het begin van een tijdperk van dominantie van Italiaanse muziek aan het keizerlijke hof dat bijna een eeuw zou duren. Pas in 1711, toen Johann Joseph Fux het ambt overnam, kwam er een einde aan de lange rij van keizerlijke hofmusici van Italiaanse afkomst. Priuli’s opvolger Giovanni Valentini (1582/1583-1649) kwam ook uit Venetië. Na gewerkt te hebben aan het Poolse koninklijke hof in Warschau, was hij eerste organist aan het hof van Ferdinand in Graz, verhuisde met hem naar Wenen in 1619 en werd benoemd tot keizerlijk kapelmeester in 1626. Hij was ook verantwoordelijk voor de muzikale opvoeding van Ferdinands kinderen. Verschillende van zijn collecties, waarvoor hij voor het drukproces herhaaldelijk naar Venetië reisde, zijn opgedragen aan Ferdinand en andere leden van de Habsburgse entourage en suggereren een politiek gemotiveerde publicatiestrategie. 

Net als zijn opvolgers Priuli en Valentini was Christoph Strauß ook organist. Het feit dat instrumentalisten – en niet zangers, zoals dat bij de Franco-Vlaamse componisten nog het geval was geweest – nu de leiding hadden over de Hofkapelle toont het groeiende belang van instrumentale muziek aan. Dit komt op indrukwekkende wijze in hun oeuvre naar voren. De componisten blinken uit in contrasterende effecten (qua instrumentatie, textuur, register, enz.) en een combinatie van verschillende klankgroepen, alluderend op de Venetiaanse meerkorigheid, is alomtegenwoordig. Zo wisselen in Priuli’s O quam dulcis twee hoofdzakelijk homofone koren elkaar af met relatief korte tussenpozen. Na een passage in ternair metrum aan het einde van het eerste deel, introduceert Priuli, gebruikmakend van steeds kortere notenwaarden, imitatieve secties afgewisseld met syncopen, die culmineren in het afsluitende Alleluia. Valentini bereikt het contrasteffect in zijn expressieve O vos omnes voor vijf stemmen en basso continuo op een andere manier. Terwijl de twee cantus- en tenorstemmen de wanhopige regels uit de Klaagliederen van Jeremia reciteren (“O vos omnes qui transitis per viam, attendite, et videte si est dolor similis sicut dolor meus”), plaatst hij de altus op ruimtelijke afstand van de andere stemmen en laat deze, bijna als een refrein, de hoopvolle drievoudige aanroep “O dulcis amor Iesu, o caelestis amor, o grandis amor” zingen.

Terwijl Strauß in zijn Eripe me, gedrukt in 1613, nog vertrouwt op een vrij conventionele polyfone stijl, is de invloed van het Weense milieu nauwelijks 20 jaar later onmiskenbaar in zijn Missa pro defunctis, gepubliceerd in 1631 als onderdeel van een collectie opgedragen aan keizer Ferdinand II. In deze “missa concertata” voor tien strijkinstrumentenn, stemmen en basso continuo bereikt de componist een contrasterend effect, onder andere door de textuur en het register op zeer korte afstand te veranderen en door verschillende motieven tegelijk te combineren. Akkoordische passages worden meestal gebruikt om belangrijke elementen van de tekst te onderstrepen, zoals de imperatief “exaudi” (Introitus), het “nil in ultum remanebit” (Dies irae) of de passages die het licht (en dus de hoop) markeren: het “in lucem sanctam” (Offertorium) en het “luceat eis Domine” aan het begin van de Communio, dat de inspiratiebron vormde voor de titel van het concert. Bovendien creëert Strauß verschillen in dynamiek en klankkleur door precies aan te geven wanneer de instrumenten samen met de stemmen moeten spelen of wanneer ze moeten stoppen.  

Claudio Monteverdi’s banden met het Weense keizerlijk hof kunnen vooral verklaard worden door het huwelijk van Ferdinand met Eleonora Gonzaga. Monteverdi, die zijn eerste vaste aanstelling kreeg aan het hof van Mantua, zou ook na zijn verhuizing naar San Marco in Venetië tot het einde van zijn leven contact houden met de Gonzagas. Een duidelijk teken hiervan is de bundel Selva morale e spirituale (1640-1641), die hij enkele jaren voor zijn dood opdroeg aan Eleonora Gonzaga. De stilistische verscheidenheid van deze collectie, waaruit we het Magnificat primo “a 8 voci e due violini e quattro viole overo quattro trombone” (let op het gebruik van de stile concitato, die vooral kenmerkend is voor de Madrigali guerrieri e amorosi, in het terugkerende “fecit potentiam”), en een zetting van de psalm Laudate Dominum omnes gentes horen, kan worden gezien als synthese en hoogtepunt van Monteverdi’s religieuze muziek.

Dat het keizerlijk hof slechts één – zij het zeer belangrijk en prominent – voorbeeld is van de italianisering van de muziek in de Duitstalige gebieden, bewijzen andere componisten in dit programma. Zo gaat Heinrich Schütz (1585-1672) in verschillende bundels zelfbewust in op de invloed van zijn verblijven in Venetië. In de dedicatie (aan de Saksische kroonprins Johann Georg, de toekomstige keurvorst Johann Georg II [1613-1680]) tot het eerste deel van de Symphoniae Sacrae die in 1629 in la Serenissima werden gedrukt, karakteriseert hij de nieuwe manier van componeren als een poging om “de moderne smaak te behagen met een nieuw soort prikkeling”. Daartoe werkt hij met een gevarieerde instrumentatie, wat onder meer blijkt uit de zetting van de Hoogliedtekst In lectulo meo – voor sopraan en alt, drie viola da gamba’s of fagotten en basso continuo.

Na hun opleiding aan de San Marco-basiliek in Venetië, startten de broers Gioseffo (1542-1611) en Francesco (1543-1602) Guami hun professionele carrière aan het hof van de Beierse hertog Albrecht V. Gioseffo werd in 1568 aangeworven door niemand minder dan Orlando di Lasso (ca. 1532- 1594) en was organist en capo dei concerti, Francesco was trombonist. Van deze laatste horen we een tweedelige ricercar waarmee het concert behoedzaam opent, en van Gioseffo Guami een prachtige instrumentale dubbelkorige canzona. Johann Stadlmayer (ca. 1575-1648), die vanaf 1608 als kapelmeester diende aan het hof van aartshertog Maximiliaan III (1558-1618) in Innsbruck en ook onder diens opvolger Leopold V (1586-1632), kan eveneens bogen op een zeer gevarieerd oeuvre, dat sterk is beïnvloed door verschillende facetten van de stile moderno. Vooral zijn in 1645 gedrukte Apparatus musicus – een compendium van werken met verschillende bezettingen – levert hiervan een indrukwekkend bewijs.

Katelijne Schiltz, Universiteit Regensburg

Hathor Consort

Het Hathor Consort werd in 2012 opgericht door Romina Lischka. Onder haar artistieke leiding wijdt het consort zich aan muziek uit renaissance en barok waarin een strijkersensemble van gamba’s centraal staat. Tegelijkertijd zoekt de groep naar nieuwe uitdrukkingsmogelijkheden waarin dit geraffineerde kamermuziekrepertoire van Europese oorsprong in multidisciplinaire en interculturele concertvormen wordt gecombineerd met oude muziek van andere continenten en met hedendaagse muziek, wereldmuziek en dans. 

Pluto-ensemble

Het Pluto-ensemble is een vocaal gezelschap dat in 2009 werd opgericht door zanger, dirigent en percussionist Marnix De Cat. Het ensemble verkent de muziek van de 14de eeuwse Ars Nova, de Ars Subtilior en renaissancepolyfonie, maar evenzeer barokmeesterwerken en hedendaagse meerstemmige en minimalistische muziek. In kleine of grote koorbezetting werkt Pluto Ensemble vaak samen met Hathor Consort, Il Gardellino of met het dansgezelschap ECCE. 

Oltremontano 

Oltremontano werd in 1993 opgericht door Wim Becu en behoort tot de internationale top van historische koperblaasensembles. De naam Oltremontano verwijst naar de toonaangevende Vlaamse componisten die in de 15de- en 16de- eeuw het muziekleven in Europa bepaalden en in Italië bekend waren als “Oltremontani” (“zij van over de bergen”). De kern van het ensemble bestaat uit baroktrombones en cornetti. Het ensemble werkt geregeld samen met Capilla Flamenca, Cinquecento en Psallentes. 

19:00 

Klarafestival LOUNGE 

interview with Romina Lischka & Marnix De Cat (Engels)

Hathor Consort 

Veronika Skuplik, Marrie Mooij, violin

Liam Fennelly, descant- & bass viola da gamba

Thomas Baeté, Kaori Uemura, bass viola da gamba

Nick Milne, Irene Klein, consort bass viola da gamba

Matthias Müller, violone

Francis Jacob, organ

Thomas Boysen, Matthias Spaeter, theorbo & archilute

Romina Lischka, descant- & bass viola da gamba & artistic direction

Pluto-ensemble

Claire Lefilliâtre, Hannah Morrison, Lieselot De Wilde, Marijke van der Harst , soprano

Marnix De Cat, countertenor & artistic director

Charles Daniels, Tore Denys, tenor

Raitis Grigalis, Matthieu Le Levreur, baritone

Harry van der Kamp, bass

Joel Frederiksen, Matija Bizjan, basso profundo

Oltremontano

Adrien Mabire, Anna Schall, cornetto

Robert Schlegl, Juan Gonzalez Martinez, Raphaël Robyns, trombone

Wim Becu, bass trombone & artistic direction

Paul Voet, Niranjan Wiewickrema, Yorick Roscam, Arne Van Eeno, Bart Coppé, natural trumpet