Brussels Philharmonic & Viktor Orri Árnason

Hartelijk welkom op Klarafestival!

Festival van Vlaanderen Brussel, Klara en onze partners zijn verheugd jullie opnieuw te begroeten. “I believe audiences aren’t just listening. They are actively contributing”, tekent festivalartiest Barbara Hannigan op in een interview. Concerten zijn een wisselwerking tussen publiek, kunstenaars en wie voor of achter de schermen bijdraagt tot die magische momenten. Samen ‘worden’ we muziek. Become Music!

Hannigan is als dirigent en sopraan een wereldwijde referentie. Bij haar wordt klassieke muziek een hedendaagse en unieke belevenis. Dat inspireert Klarafestival als grootste omroepfestival van het land. Haar veelzijdige talent en dat van vele Belgische en internationale artiesten die met muzikale verhalen heden en verleden verbinden, brengen u ongetwijfeld in vervoering.

Klarafestival opent wervelend met Hannigan als dirigent en solist met het London Symphony Orchestra. Daarna hoor en zie je haar met jonge musici uit haar mentorschapproject Equilibrium Young Artists. In maar liefst 25 concerten presenteren we toptalent als Les Talens Lyriques, het City of Birmingham Symphony Orchestra met Mirga Gražinytė-Tyla en Vilde Frang of het St. Louis Symphony Orchestra met Víkingur Ólafsson. Klarafestival koestert daarenboven de creatie. Het filmconcert Reich/Richter als symbiose van Gerhard Richters schilderijen en de muziek van Steve Reich, de creatie Counterforces van componist Frederik Croene op tekst van dichter Dominique de Groen of de muziektheaterproductie Prey van theatermaker Kris Verdonck met een compositie van Annelies Van Parys zullen u verrassen!

Deze en alle andere concerten zijn mogelijk dankzij de samenwerking met onze culturele partners: Bozar, Flagey, Kaaitheater, Théâtre Varia, Muntpunt, Concertgebouw Brugge en De Singel. Dank ook aan onze private partners KPMG, Proximus, Brouwerij Omer Vander Ghinste, Belfius, Interparking en de spelers van de Nationale Loterij. We zijn erkentelijk voor de steun van de Vlaamse Gemeenschap en het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. En tot slot dank aan Klara en VRT: geen omroepfestival zonder die gewaardeerde samenwerking.

Joost Fonteyne

Intendant Klarafestival

Last and First Men

Het idee kwam voor het eerst op bij Jóhann Jóhannsson in 2010. De IJslandse componist had toen al iets meer dan tien jaar muziek uitgebracht als soloartiest. Hij maakte beklemmende, elegische conceptalbums over verloren utopieën, waarin hij huilende orkestrale arrangementen combineerde met subtiele elektronica en onverstoorbare stemmen. Tegelijkertijd componeerde hij soundtracks voor film en TV, en regisseerde hij Super 8mm en 16mm kortfilms die hij tijdens zijn concerten projecteerde. Hij vroeg zich af of de dag zou komen dat hij ooit een langspeelfilm zou maken. “Ik had nooit echt een idee gevonden dat me voortstuwde”, vertelde hij, “en toen zag ik het. Het idee. Daar. Volledig gevormd.” Het idee stond op de pagina's van een kunstboek uit 2010 van de Nederlandse fotograaf Jan Kempenaers. Het boek van Kempenaers, getiteld Spomenik, bevatte kleurenfoto’s op glanzend papier van de enorme, brutalistische oorlogsmonumenten die tussen de jaren 1960 en 1980 in de voormalige Republiek Joegoslavië werden opgericht, maar zonder enige begeleidende tekst. 

Jóhannsson verdiepte zich in de bijzondere bouwwerken. "Spomeniks werden gebouwd in opdracht van maarschalk Tito, de dictator en oprichter van Joegoslavië", legde hij uit. “Tito construeerde een kunstmatige staat, een utopisch experiment dat de Slavische naties, ondanks al hun religieuze verschillen, verenigde. De spomeniks waren bedoeld als symbolen van eenmaking. De architecten konden geen religieuze iconografie gebruiken, dus keken ze in plaats daarvan naar kunst uit de prehistorie, het tijdperk van de Maya’s en het Sumerische rijk. Daarom zien ze er zo vreemd en buitenaards uit.” Jóhannsson raakte gefascineerd door de symbolische complexiteit van de spomeniks. De betekenis van deze oorlogsmonumenten die gebouwd werden op de plaats van massamoorden en concentratiekampen, kon enorm verschillen, afhankelijk van of je Serviër of Kroaat was. “Niets is eenvoudig in die regio”, aldus Jóhannsson. “Elke spomenik was opgebouwd uit lagen en lagen van culturele complexiteit, wat me onophoudelijk fascineerde.” 

Samen met de gerenommeerde Noorse cinematograaf Sturla Brandth Grøvlen reisde Jóhannsson een maand lang door de Balkan om de spomeniks te filmen op 16mm zwart-wit film. Grøvlen en Jóhannsson gebruikten een gemotoriseerde zoom en een kleine dolly om de camera langzaam en nauwkeurig over het oppervlak te bewegen. Ze filmden wanneer het licht was, voornamelijk in de gouden uren van de dageraad en de schemering, en bijna volledig tegen de lucht gericht, om weinig anders te laten zien dan de monumenten, de zon, de wolken en de omringende natuur.

Afgezien van de Best Film Score Golden Globe die hij in 2015 in ontvangst nam voor The Theory of Everything van James Marsh, stond Jóhannsson tijdens zijn korte leven waarschijnlijk het bekendst om zijn beangstigend mooie conceptalbums (Fordlandia, IBM 1401, A User's Manual), en zijn spannende, ontrustende soundtracks voor Denis Villeneuves psychologische thrillers, zoals Prisoners (2013), Sicario (2015) en het science-fiction meesterwerk Arrival (2016). Hoewel er enkele parallellen zijn met de overpeinzingen over de niet-lineaire perceptie van tijd in Arrival, is de film Last and First Men van een heel andere soort dan het werk van Villeneuve. Toch is de invloed van het sciencefiction-genre ook hier onmiskenbaar aanwezig. De zwart-wit beelden, waarvoor 16mm film is gebruikt en gescand in high definition, doen denken aan de sciencefiction-cinema uit de jaren 1960 en 1970, met de langzame, doordachte beweging van de camera zoals die over de gigantische ruimteschepen glijdt in Stanley Kubricks 2001: A Space Odyssey, Douglas Trumbulls Silent Running en Andrei Tarkovsky's Solaris. 

Jóhannsson haalde ook inspiratie bij Fred Kelemens kruipende dolly-bewegingen in Béla Tarr en Ágnes Hranitzky's The Man from London en The Turin Horse. "We wilden deze beelden filmen op een erg formalistische manier", zei Jóhannsson, "om hun vreemde asymmetrische schoonheid te benadrukken. “Iedere ochtend stonden we om vier uur op om klaar te zijn voor de zonsopgang en bleven de hele dag buiten filmen tot er geen licht meer was. Het was een van de gelukkigste en een van de meest slopende ervaringen uit mijn leven.” 

Als iemand die sinds 2000 soundtracks voor films componeerde, wist Jóhannsson dat de volgende stap de muziek moest zijn. Maar hij wist ook dat het te eenvoudig zou zijn om de beelden gewoon van een soundtrack te voorzien. Hij wilde aan de visuele ervaring een nieuwe narratieve laag toevoegen. Ook hiervoor greep hij terug naar sciencefiction. “Ik ben een grote fan van de Sovjetschrijvers," legde Jóhannsson uit. “Stanislaw Lem en de gebroeders Strugatsky. Een grote invloed op hen was Olaf Stapledon.” Van alle boeken die hij herlas, werd Jóhannsson het meest getroffen door Stapledons debuut Last and First Men uit 1930, een geschiedenis van het zonnestelsel over twee miljard jaar tijd, “zoals een antropologie van de toekomst, geschreven in een mengeling van mystieke lyriek en academische koelheid.” Het is een krachtig, eigenaardig, hypnotiserend werk dat tegelijkertijd poëtisch en afstandelijk is, en Jóhannsson kende precies de juiste persoon om die woorden tot leven te brengen: Tilda Swinton.

“Ik wilde dat het gelezen zou worden als iemand die voorleest uit een handleiding. Vanaf het eerste moment wist ik dat het Tilda moest zijn. Ik wilde dat haar voordracht zou klinken als een vreemde academische lezing, met een vleugje melancholie, een gezaghebbende stem uit de toekomst. Ik werd ook beïnvloed door de afgemeten, nogal plechtige voordrachten van literaire werken die de hoofdmoot vormden van de IJslandse nationale radio uit mijn jeugd.” De stem van Swinton, opgenomen in de buurt van haar huis in de Schotse Hooglanden, vormt Stapledons woorden om tot een voortreffelijk trieste afscheidsrede, terwijl ze, haar stem langzaam uitstervend, het allerlaatste document van de aarde voordraagt.

“Tot dit punt komen was een enorme uitdaging”, aldus Jóhannsson, maar dat was ook wat hem op de been hield. “Ik denk dat Last and First Men zal voortleven in vele verschillende incarnaties”, zei hij. “Je vraagt veel van je publiek wanneer je hen 70 minuten stil laat zitten terwijl ze naar beton kijken en het einde van de mensheid aanhoren, maar hopelijk hebben we in de combinatie van al deze elementen iets moois en aangrijpends gemaakt. Iets als een requiem.”

Deze toelichting is gebaseerd op een interview van Andrew Male met Jóhann Jóhannsson ter gelegenheid van de première van het werk in 2017 in Manchester.

Jóhann Jóhannsson

Jóhann Jóhannsson (1969-2018) schreef muziek voor een breed spectrum aan media, waaronder theater, dans, televisie en film. In zijn laatste jaren was veel van zijn werk nauw verweven met film. Hij schreef de soundtracks voor een aantal grote filmhits, waaronder Denis Villeneuves Prisoners (2013), Sicario (2015) en Arrival (2016), alsook James Marsh’s Theory of Everything (2014). Behalve componeren regisseerde Jóhannsson ook zijn eigen film: in 2015 bracht hij zijn debuut uit, de kortfilm End of Summer, en in 2017 volgde Last and First Men, dat in première ging op het Manchester International Festival.

Viktor Orri Árnason

Viktor Orri Árnason is een IJslandse componist, dirigent en producent. Zijn focus op de combinatie van klassieke compositie en studiowerk – samen met zijn unieke benadering van de altviool en viool – maakte hem tot een unieke persoonlijkheid in het hedendaagse muzieklandschap. Hij speelde, dirigeerde en schreef arrangementen voor onder meer Jóhann Jóhannsson, Ólafur Arnalds en Björk. In 2021 bracht hij zijn solodebuut Eilífur uit bij PENTATONE. Datzelfde jaar werd hij dirigent en artistiek leider van het Reykjavík Radio-orkest.

Brussels Philharmonic

Brussels Philharmonic werd in 1935 opgericht door de Belgische openbare omroep (NIR), en is bekend als pionier in het uitvoeren van muziek van de eigen tijd – een reputatie die wereldvermaarde componisten als Bartók, Stravinsky en Messiaen naar Brussel haalde. Ook vandaag de dag zet Brussels Philharmonic die traditie verder, en neemt het in bijna elk concertprogramma een werk van de 21ste eeuw op. Het orkest repeteert en concerteert in de historische thuishaven Flagey in Brussel, de ideale uitvalbasis voor concerten in Vlaanderen en de rest van de wereld.

Else Torp

Else Torp specialiseerde zich aanvankelijk in oude muziek, maar maakte inmiddels ook naam als toonaangevende sopraan van nieuwe muziek. Zij was onder meer te horen bij het Scottish Chamber Orchestra, het Concerto Copenhagen, het Gulbenkian-orkest, de Lautten Compagney Berlin en het Kronos Quartet. Ze interesseert zich voor een uitgebreid repertoire van Duitse en Deense liederen en presenteerde hedendaagse werken als William Waltons Façade, Judith Weirs eenstemmige opera King Harald's Saga en Stockhausens American Indian Songs.

Kate Macoboy 

De Australische sopraan Kate Macoboy is een ervaren ensemble-zangeres en soliste. Ze treedt op met een breed repertoire in het Verenigd Koninkrijk, Europa en Australië met toonaangevende koren Ars Nova Copenhagen en Chamber Choir Ireland, onder leiding van Paul Hillier. Ze zingt regelmatig bij verscheidene professionele kerkkoren in Londen en is verbonden aan Theatre of Voices en het Danish National Vocal Ensemble. Met Theatre of Voices bracht ze de wereldpremière van Jóhann Jóhannssons Last and First Men.

Dirigent

Viktor Orri Árnason

Concertmeester

Henry Raudales 

Viool 1

Nadja Nevolovitsch (1), Bart Lemmens (2), Olivia Bergeot, Annelies Broeckhoven, Cristina Constantinescu, Francisco Dourthé Orrego, Justine Rigutto, Cristina Rimkeviciute, Anton Skakun, Elizaveta Rybentseva, Alissa Vaitsner, Gillis Veldeman

Viool 2 

Mari Hagiwara (1), Alexis Delporte, Aline Janeczek, Mireille Kovac, 

Eléonore Malaboeuf, Sayoko Mundy, Eline Pauwels, Julien Poli, Stefanie Van Backlé

Altviool 

Mihai Cocea (1), Griet François (2), Philippe Allard, Marina Barskaya, Hélène Koerver, Agnieszka Kosakowska, Stephan Uelpenich, Patricia Van Reusel

Cello

Kristaps Bergs (1), Kirsten Andersen, Barbara Gerarts, Julius Himmler, Sophie Jomard, Emmanuel Tondus, Elke Wynants

Contrabas

Luzia Correia Rendeiro Vieira, Thomas Fiorini, Daniele Giampaolo, Simon Luce, John Van Lierop

Fluit 

Wouter Van den Eynde (1), Sarah Miller

Klarinet

Midori Mori (2), Michelle Geerlings

Fagot

Marceau Lefèvre (1), Jonas Coomans (2)

Hoorn

Mieke Ailliet (2), Luc van den Hove

Percussie

Gert D'haese (2), Titus Franken (2)

(1) aanvoerder 

(2) solist