Klarafestival tipt boeken

Geert Mak – In Europa, Grote Verwachtingen & Epiloog

Hoe ziet onze geschiedenis er uit? Waar komen we als Europeanen vandaan? Weinig auteurs slagen er in om ons recente verleden op een zo heldere en concrete wijze uiteen te zetten als de Nederlandse journalist en schrijver Geert Mak. Aan de vooravond van het nieuwe millennium, in 1999, reisde hij in opdracht van NRC Handelsblad een jaar lang kriskras doorheen Europa. Zijn ervaringen bundelde hij in een reisverslag met als titel In Europa. Aan de hand van talloze verhalen van mensen die historische gebeurtenissen aan den lijve ondervonden, schreef Geert Mak hiermee de Europese geschiedenis van de 20ste eeuw. Geen droge lectuur, maar een impressionistisch weefsel dat sinds zijn verschijnen al meer dan een half miljoen keren werd verkocht en in maar liefst 15 verschillende talen werd vertaald.

In 2019 publiceerde Geert Mak een vervolg, getiteld Grote Verwachtingen. In dit boek stelt hij zich de vraag hoe het intussen met het optimisme van de millenniumwissel (waarmee hij In Europa afsloot) is gesteld. Niet goed, zo luidt het antwoord, want waar 20 jaar geleden mensen nog het gevoel hadden dat het hun kinderen beter zou vergaan, is de meerderheid van de Europeanen vandaag van het tegendeel overtuigd. De bankencrisis, de eurocrisis, de vluchtelingencrisis en de Brexit waren maar een paar van de opdoffers die we te verwerken kregen en de klimaatproblematiek is de stille olifant die in de porseleinkast staat te wachten. Grote Verwachtingen brengt geen vrolijk verhaal, maar biedt wel een bijzonder helder overzicht van de voorbije twee decennia.

Net na het verschijnen van Grote Verwachtingen zag Geert Mak zich gedwongen om opnieuw de pen ter hand te nemen. “Als een donderslag bij heldere hemel waren wij aan de beurt. Wij, de zondoorstoofde generaties van deze decennia, werden in het voorjaar van 2020 uit onze roes wakker geschopt en proefden voorzichtig het vergeten woord ‘noodlot’ op onze tong,” zo schrijft hij op de eerste bladzijde van Epiloog, een boekje dat als naschrift van Grote Verwachtingen documenteert hoe Europa in een paar maanden tijd door het coronavirus tot stilstand kwam. Een tijdsdocument dat laat beseffen hoe uniek de situatie is in dewelke we ons momenteel bevinden.

Philipp Blom – Wat er op het spel staat

De klimaatopwarming, het democratische model dat zich in een crisis bevindt en de steeds verder oprukkende digitalisering stemmen ook de Duitse filosoof en historicus Philipp Blom bijzonder somber. Na een harde analyse van wat er volgens hem vandaag in onze wereld allemaal fout loopt – en dat is heel wat – is er aan het einde van zijn boek Wat er op het spel staat echter ook plaats voor hoop. De toekomst is immers niet vastgelegd en “als voldoende mensen het geduld, het uithoudingsvermogen, de moed, de bereidheid tot versobering, de ironie, de hartstocht, de waakzaamheid, de menselijkheid en de solidariteit hebben, kan dat begin weer een stem worden die luid en overtuigend genoeg klinkt om een nieuw verhaal te maken.” “Niet alleen de bouwers van kathedralen die wisten dat zij persoonlijk nooit het voltooide gebouw zouden zien, hebben een lange adem gehad,” voegt Philipp Blom daaraan toe: “ook de filosofen van de verlichting, de tegenstanders van de slavernij, en de civil-rights-activisten hebben zich ingezet voor projecten die niet alleen weinig uitzicht op succes boden, maar die ook het werk van meerdere generaties waren. Wetenschappers, handwerkers en kunstenaars staan ook in die lange keten van arbeid en inzet, die ver boven hun eigen werk uitstijgt. Het onmogelijke is in de loop van de geschiedenis steeds weer werkelijkheid geworden, ook al wist aanvankelijk niemand hoe het mogelijk kon worden gemaakt.”

Ilja Leonard Pfeiffer – Grand Hotel Europa

Van een heel andere orde is Ilja Leonard Pfeijffers Grand Hotel Europa, een werk dat de vergelijking met klassieke Europa-romans als Thomas Manns Der Zauberberg en Harry Mulish’ De ontdekking van de hemel met glans doorstaat. In het licht van de recente gebeurtenissen – de snelle verspreiding van het coronavirus door de globalisering en het massatoerisme – verkrijgt het magnus opus van de in Genua levende Nederlandse schrijver bovendien een nooit geziene relevantie. Zijn analyse van onze reisdrang doet met momenten het schaamrood naar de wangen stijgen, omdat de situaties die hij beschrijft, dikwijls maar al te herkenbaar zijn.

Grand Hotel Europa bevat naast rake analyses en – niet te vergeten – bijtende kunstkritiek echter vooral een overdaad aan tragische schoonheid. Het liefdesverhaal tussen hemzelf en zijn muze Clio, nu eens ranzig vulgair, dan weer poëtisch verheven, is een continue dialoog met de Europese kunsttraditie. “In Europa, waar twijfel religie is, waar meer filosofen wonen dan obers om hen te bedienen, en meer dichters dan lezers, waar elk landschap, elk stadsgezicht en de wangen van elke vrouw zijn gerijpt achter craquelé, waar verleden tastbaar is als steen en straten leesbaar zijn als een palimpsest, waar namen echo’s zijn, waar alle wereldrijken van weleer zijn gepasseerd als seizoenen, waar alles al vele malen eerder veel beter en mooier is geweest dan nu, en waar het welbeschouwd verdiend zou zijn om uit te rusten van al het werk dat erin is gaan zitten om de annalen van een geschiedenis van millennia zo overdreven gedetailleerd vol te schrijven, daar kan ik ademen en liefhebben.”

Naomi Klein – De shockdoctrine

Messcherpe maatschappijanalyses vindt men ook in het oeuvre van de Canadese filosofe, activiste en publiciste Naomi Klein. In 1999 liet zij zich voor het eerst opmerken door de publicatie van het boek No Logo, dat inmiddels is uitgegroeid tot de bijbel van de antiglobaliseringsbeweging. Waar ze toen haar pijlen richtte op bedrijven zoals Nike, Coca Cola en Starbucks, daar onderzoekt ze in haar tweede grote succes De shockdoctrine de neoliberale ideologie die de activiteiten van deze multinationals faciliteert. Op overtuigende wijze bewijst ze dat de manier waarop de financiële wereld functioneert niet het resultaat is van een democratisch proces, maar van economische hervormingen die na ‘shocks’ – gebeurtenissen zoals natuurrampen en oorlogen – door kleine elites werden opgedrongen.

De lectuur van dit boek in tijden van corona – de grootste ‘shock’ die de wereld sinds 1945 meemaakte – is aan de ene kant een uitnodiging om vandaag extra waakzaam te zijn voor niet democratische gelegitimeerde hervormingen en blijvende noodtoestanden waarvan slechts enkele grote bedrijven profiteren, maar aan de andere kant ook een herinnering aan het feit dat de huidige desoriënterende situatie een opportuniteit vormt voor elkeen die streeft naar een andere samenleving. Op die manier zet ze de woorden van Milton Friedman, de door haar verachte ideoloog van het rampenkapitalisme, op hun kop: “Only a crisis – actual or perceived – produces real change. When that crisis occurs, the actions that are taken depend on the ideas that are lying around. That, I believe, is our basic function: to develop alternatives to existing policies, to keep them alive and available until the politically impossible becomes politically inevitable.”

John Steinbeck – De druiven van de gramschap

Een echte herontdekking was de legendarische roman De druiven van de gramschap van de Amerikaanse schrijver John Steinbeck. Dit boek vertelt hoe boerenfamilies uit zuidwestelijke Amerikaanse staten, door onvruchtbare landbouwgrond, zich in de jaren 1930 gedwongen zagen om andere oorden op te zoeken. Met veel hoop trekken ze naar Californië, het land van belofte, dat echter allesbehalve stond te springen om hordes arme verschoppelingen op te nemen. Bladzijde na bladzijde wordt de sfeer grimmiger en op den duur vormen zich vechtmilities die de immigranten met veel geweld proberen af te schrikken.

De droogte en de zandstormen waarvoor men in de jaren 1930 op de vlucht was (de zogeheten Dust Bowl), kenden een menselijke oorzaak: decennialange intensieve landbouw zonder vruchtwisseling. In dat opzicht kan men de hoofdpersonages van De druiven van de gramschap als klimaatvluchtelingen avant-la-lettre beschouwen. Voorstanders van de Green New Deal, waaronder ook Naomi Klein, putten graag inspiratie op het antwoord dat president Roosevelt op én de Grote Depressie én op de Dust Bowl formuleerde: een unieke combinatie van zowel sociale en economische hervormingen als milieumaatregelen – zoals het planten van bomen om stofvorming tegen te gaan. Iets dergelijks hebben we vandaag ook nodig, zo stellen zowel Philipp Blom als Naomi Klein. En een crisissituatie zoals we die vandaag meemaken is een ideaal moment om de handen uit de mouwen te steken.

Met deze boeken in het achterhoofd kozen we ervoor om op Klarafestival 2021 de relatie tussen de mens en zijn leefomgeving centraal te zetten. Want, zoals Ilja Leonard Pfeijffer schrijft: “fictie wordt een model voor de werkelijkheid. Het oude idee van ‘ars aemula natura’ is achterhaald. Fictie is geen afspiegeling van ons dagelijks leven, het is andersom.”