become music

Geïnspireerd door festivalartiest Barbara Hannigan viert Klarafestival muziek als een magisch en breekbaar ‘equilibrium’. Samen betreed je een ruimte om een avond lang een muzikale gemeenschap te vormen. Je deelt er hoogtes en laagtes, grote muzikale momenten of kleine, zeldzame verrassingen. De vele, vaak onverwachte interacties tussen dirigent en orkest, tussen musici en publiek, creëren een sociaal-muzikale cocktail die je onmogelijk kan reproduceren. Eentje waar iedereen die avond deel van uitmaakt – of je nu op het podium, in de zaal of achter de schermen toekijkt. Samen ‘maken’ of, meer nog, ‘worden’ we muziek.   

A place for hearing 

Wat als ik jou vertel dat je deel uitmaakt van een stilzwijgende gemeenschap? Als lid van die gemeenschap neem je bovendien (sporadisch of regelmatig) deel aan een collectief ritueel. En tijdens dat ritueel speel jij een actieve, muzikale rol. Ook al speel je geen instrument of verklaar je jezelf toondoof. Hoe dat kan en waar je dan juist aan deelneemt? Sta me even toe om je al schrijvend achterna te lopen.

Je bent op weg naar een gebouw, gelegen in de stad maar er tegelijkertijd van verwijderd. Het is een majestueus, ontzagwekkend monument. Het zegt: hier staat iets belangrijks te gebeuren. Eén voet over de drempel en je maakt deel uit van een gemeenschap met eigen spelregels. Het ritueel, dat je maar al te goed kent of net voor de eerste keer zal meemaken, begint hier. De persoon achter de balie overhandigt je een kaartje dat toegang geeft tot een bijzondere ruimte, gelegen in het hart van het gebouw.

Maar eerst begeef je je naar een tussenruimte, die de overgang maakt van buiten naar binnen. De persoon aan de vestiaire neemt je jas aan. Achter de bar schenkt iemand je iets te drinken in. Misschien herken je een lid van de gemeenschap en maak je een praatje. Of je kijkt, al nippend van het glas, een beetje ongemakkelijk om je heen.

Backstage leidt een anekdote van de trompettist tot hilariteit in het orkest. In de loge doet de zangeres enkele ademhalingsoefeningen. De manager loopt van hot naar her om de laatste zaken af te stemmen. De presentatrice en de geluidstechnicus houden nog snel een soundcheck.

Eindelijk betreed je de centrale ruimte. De inner circle. De honderden stoelen, de bekleding, het verlaten podium: je voelt aan alles dat dit een belangrijke plek is. Langzamerhand stroomt de zaal vol. Als je voor het eerst de imposante concertzaal binnenkomt, ga je ietwat onwennig op zoek naar de plaats die overeenkomt met de code op het kaartje.

Niet enkel in de zaal, maar ook op het podium nemen mensen plaats. Zij maken eveneens deel uit van de gemeenschap, maar kleden en gedragen zich anders – volledig in het zwart en met een zekere concentratie stemmen ze hun instrumenten, terwijl ze de honderden andere leden nauwelijks op lijken te merken. Dan breekt er applaus uit: een belangrijk, nieuw figuur komt de zaal binnen. De muzikanten houden hun instrumenten in de aanslag. Een stilte valt over de zaal. De dirigent heft zijn (nog steeds vaker ‘zijn’ dan ‘haar’ of ‘hun’) dirigeerstok.

Deze paragraaf is gebaseerd op het boek Musicking (1998) van etnomusicoloog Christopher Small, die klassieke muziek niet zozeer als een kunstobject, maar als een activiteit begrijpt.

Equilibrium

Op het eerste gezicht heeft deze “gemeenschap” weinig met elkaar “gemeen”. De leden zien er in elk geval anders uit: uitgedost, in jeans en sneakers, of (voor wie op het podium plaatsneemt) volledig in het zwart. Ze vervullen ook niet allemaal dezelfde rol: de een staart verwachtingsvol naar het podium, terwijl de ander de stampvolle zaal in kijkt. Een derde geeft de bloemen nog wat water. De zaal verenigt een wereldberoemde zangeres, een bloemenverantwoordelijke, een doorwinterde melomaan en een afwachtende nieuwkomer. De kans is klein dat ze elkaar zullen kennen. Dat geldt overigens voor het gros van deze groep. Ze zijn vreemden voor elkaar, en zullen dat wellicht ook blijven. Toch staan ze op het punt om een erg persoonlijke ervaring met elkaar te delen.

Misschien zie je een klassiek concert vooral als “eenrichtingsverkeer”: alle neuzen wijzen dezelfde kant op, naar de dirigent die vanop zijn bok zijn muzikale interpretatie uitdraagt. Zo bekeken wordt klassieke muziek een erg individuele en gecontroleerde beleving. De aanwezigheid van de ander is in het beste geval irrelevant en in het slechtste geval storend, met een rinkelende gsm, een ritselend snoeppapiertje of een welgeplaatste hoestsolo.

Of je zet een andere bril op, en ontdekt een gemeenschap die samen een muzikaal ritueel uitvoert. Dan wordt het “verkeer” vooraf én tijdens een concert juist zo complex en subtiel, dat het amper te regelen valt. De soms kleine, soms grote interacties tussen dirigent en orkest, tussen de orkestleden, tussen de uitvoerder en de (al dan niet levende) componist, tussen de musici op scène en het publiek in de zaal, tussen het publiek en het personeel: het resultaat van die sociale cocktail levert een muzikale ervaring op die volkomen uniek en onmogelijk reproduceerbaar is. Volgens Barbara Hannigan bereiken we, wanneer al die relaties precies goed zitten, een magisch evenwicht of equilibrium: “Any great performance is a sacred equilibrium achieved between all the characters involved: singers, instrumentalists, conductor, composer, text, audience. There is a dynamic flow within that state of equilibrium, which is rare and breathtaking.”

Lalina Goddard

beeld (boven) © Maarten Laupman / beeld (onder) © Hans vander Woerd